เปิดดาดฟ้าเป็นพื้นที่สาธารณะ จินตนาการภาพเมืองแง่มุมใหม่และความเป็นไปได้ไม่รู้จบของพื้นที่สาธารณะ

เวลาพูดถึงพื้นที่สาธารณะ เรามักนึกถึง สวน ลาน พื้นที่กว้างๆ หรือตึกอาคารใช้งานอื่นๆ แต่ด้วยเงื่อนไขของเมืองที่มีพื้นที่น้อยลงเต็มไปด้วยตึกสูง ‘ดาดฟ้า’ จึงมักเป็นพื้นที่ที่ถูกละเลย

ไม่ได้ใช้งานเท่าที่ควร ดาดฟ้าจึงเป็นอีกหนึ่งพื้นที่สำคัญของเมือง คือแม้ว่าเมืองจะถูกใช้ไปกับสิ่งปลูกสร้าง แต่ดาดฟ้าก็อาจเป็นอีกหนึ่งพื้นที่ใหม่ที่ผู้คนสามารถเข้าไปใช้งาน สร้างความเคลื่อนไหว กระทั่งทำให้เราจินตนาการถึงเมืองในมุมใหม่ๆ หรือมุมมองระดับเดียวกับก้อนเมฆและเส้นขอบฟ้า อันที่จริงกระแสการใช้งานและออกแบบพื้นที่ดาดฟ้าเพื่ออรรถประโยชน์ต่างๆ ก็เป็นสิ่งที่ตึกอาคาร นักออกแบบไปจนถึงเมืองพิจารณาและปรับเปลี่ยนการใช้งานมาบ้างแล้ว เช่น พื้นที่สีเขียว พลังงานสะอาด และล่าสุด ในมุมของการออกแบบเมืองและสถาปัตยกรรม สตูดิโอชั้นแนวหน้าของโลกก็ได้ทดลองและชักชวนให้เรามองเห็นดาดฟ้าเสมือนเป็นพื้นที่อีกชั้น (new layer) ของพื้นที่เมือง

จากการคิดและการใช้พื้นที่ใหม่ ดาดฟ้าจึงสามารถปรับไปสู่การเป็นพื้นที่สาธารณะ ตัวพื้นที่ที่อยู่สูงของเมืองก็จะนำไปสู่การใช้งานในมุมที่ต่างออกไป ได้พื้นที่ชุมชนและใช้งานเพิ่มเติม รวมถึงสำหรับภาคธุรกิจ ความเคลื่อนไหวหรือการเป็น Active Space จากการเปิดใช้งานของพื้นที่ชั้นบนอาคารก็อาจนำไปสู่ความรู้สึกใหม่ๆ ของตัวพื้นที่

ดาดฟ้าในฐานะพื้นที่สาธารณะ มุมมองจากสตูดิโอออกแบบชั้นนำ

การเปิดพื้นที่ดาดฟ้าในฐานะอีกหนึ่งชั้นผิวของเมืองเพื่อการใช้งาน และการเปิดให้พื้นที่ด้านบนของอาคารเป็นเสมือนพื้นที่สาธารณะถาวรนั้น ถ้าเรามองย้อนไป หนึ่งในโปรเจกต์สำคัญคือ Oslo Opera House จาก Snøhetta ที่สร้างเสร็จเมื่อปี 2007 ตัวพื้นที่ของโรงละครตั้งอยู่พื้นที่ยุทธศาสตร์ อยู่ริมน้ำที่มีวิวทิวทัศน์สวยงาม เป็นพื้นที่สำคัญของเมือง แต่ทว่าพื้นที่โรงละครแห่งชาติอาจไม่ใช่พื้นที่ที่เข้าถึงได้ง่ายหรือสามารถไปได้ทุกวัน

ทางสตูดิโอจึงได้ออกแบบตัวโรงอุปรากรแห่งชาติใหม่ให้เป็นเหมือนก้อนน้ำแข็งที่ล้อไปกับบรรยากาศของประเทศแถบแสกนดิเนเวีย และออกแบบให้หลังคาของอาคารเป็นพื้นที่ที่เข้าถึงได้ เป็นลานและพื้นที่สาธารณะที่ผู้คนมาเดินเล่นได้ กลายเป็นพื้นที่สำคัญหนึ่งในชีวิตประจำวัน และทำให้ศิลปะวัฒนธรรมใกล้ชิดกับผู้คนมากขึ้น

นอกจาก Snøhetta แล้ว MVRDV ก็เป็นอีกหนึ่งสตูดิโอที่ชวนผู้คนเดินขึ้นดาดฟ้า และชวนให้เรามองเห็นการใช้งานเมืองในมุมมองใหม่ๆ โปรเจกต์เริ่มต้นว่าด้วยดาดฟ้าของ MVRDV ในฐานะสตูดิโอสถาปัตยกรรมสำคัญของเมืองรอตเตอร์ดัม ร่วมฉลองการสร้างเมืองใหม่ของรอตเตอร์ดัมครบรอบ 75 ปีด้วยการออกแบบนั่งร้านยักษ์สูง 180 ขั้น ทอดตัวพาชาวเมืองเดินขึ้นดูขอบฟ้าของเมืองในย่านใจกลางเมือง บนตึกอาคารอันเป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์ ไปพบเห็นและสัมผัสเมืองในมุมที่ต่างออกไป

จากนั่งร้านยักษ์ในปี 2016 ทางสตูดิโอก็ได้ทำงานร่วมกับเมืองรอตเตอร์ดัม เพื่อสำรวจความเป็นไปได้ทางสถาปัตยกรรมและการใช้งานเมืองว่าพื้นที่ดาดฟ้าสามารถเปิดเป็นอีกชั้นผิวหนึ่งของเมืองได้ไหม ซึ่งหลังจากนั้นทางสตูดิโอและเมืองรอตเตอร์ดัมก็ได้ทอดบันไดสีชมพูขึ้นบนตึก Het Nieuwe Instituut อาคารที่เป็นส่วนหนึ่งของย่านทางวัฒนธรรมใจกลางเมืองไปเมื่อปี 2022 ที่ผ่านมา นอกจากบันไดสีชมพูแล้วในปีเดียวกันทางเมืองก็ได้เปิดเส้นทางเดินสีส้มสดใส ทอดเชื่อมตึกประวัติศาสตร์ เป็นทางเดินระยะทาง 30 เมตร

จากความคิดเรื่องการเปิดพื้นที่สาธารณะและเลือกออกแบบให้ดาดฟ้าเป็นเสมือนพื้นที่พิเศษด้านบนให้กลายเป็นพื้นที่ที่มีความเคลื่อนไหว ทาง MVRDV ก็ได้พัฒนาถึงขนาดออกแบบแค็ตตาล็อก ว่าด้วยความเป็นไปได้ไม่รู้จบในการปรับเปลี่ยนและใช้งานพื้นที่ดาดฟ้าในฐานะพื้นที่ที่เสริมสร้างสุขภาพและความเคลื่อนไหวรวมถึงภาพใหม่ๆ ของเมือง

อย่างไรก็ตาม การเปิดดาดฟ้าเป็นพื้นที่อื่นๆ นับเป็นกระแสที่เกิดขึ้นทั่วโลก ญี่ปุ่นเองก็เป็นหนึ่งในประเทศที่สนใจเรื่องพื้นที่สีเขียว โดยหนึ่งในกระแสของห้างสรรพสินค้าเมื่อโครงสร้างอาคารแข็งแรงพอ ห้างในญี่ปุ่นมักออกแบบให้มีสวนอยู่บนดาดฟ้า เป็นพื้นที่หย่อนใจของผู้คน หรือในพื้นที่ที่เล็กกว่านั้น เช่น ชุมชนในเซินเจิ้นก็มีการออกแบบพื้นที่ที่เพิ่มชั้นผิวให้ดาดฟ้าของกลุ่มอาคาร กลายเป็นพื้นที่อเนกประสงค์ นั่งเล่นก็ได้ เป็นสวนเล็กๆ ก็ได้

ประเทศไทยเองก็มีหลายพื้นที่ที่ใช้ประโยชน์จากดาดฟ้า เช่น ดาดฟ้าของห้างสรรพสินค้ากลายเป็นสนามกีฬา ที่สยามเองก็มีอาคาร SIAMSCAPE ที่มีสวนดาดฟ้ากลายเป็นลานและแลนด์มาร์กใหม่ ในหน่วยงานราชการก็มีโครงการสวนผักดาดฟ้า สวนใหม่ๆ ของมหาวิทยาลัย เช่น จุฬาฯ มธ. ก็ล้วนมีคอนเซปต์สวนดาดฟ้า

SKY FOREST SCAPE by Shma Company Limited

เปิดดาดฟ้ากับความสนใจของเมือง

แนวคิดเรื่องการเปิดดาดฟ้าซึ่งทำให้เรามองเห็นอีกความหมายทั้งของสถาปัตยกรรม ของการใช้พื้นที่นั้นๆ เช่น โรงละครกลายเป็นพื้นที่หย่อนใจในชีวิตประจำวันหรือมิกซ์ยูสมีลานรวมตัวของวัยรุ่นอยู่ด้านบน จากวิธีคิดด้านการออกแบบหรือสถาปัตยกรรม ในระดับการพัฒนาเมืองก็ค่อนข้างรับการเปิดดาดฟ้าเป็นพื้นที่เมืองใหม่ด้วยเช่นกัน

อันที่จริงตัวอย่างโปรเจกต์เปิดดาดฟ้าก็ค่อนข้างสัมพันธ์กับการพัฒนาในระดับเมืองอยู่แล้ว การเปิดดาดฟ้าของโรงละครเป็นพื้นที่กลางเมืองใหม่ริมน้ำ หรือโปรเจกต์ทดลองเพื่อการฉลองเมืองของร็อดเทอดาม การฉลองเมืองที่เป็นส่วนหนึ่งของการเปิดดาดฟ้าของรอตเตอร์ดัมที่เมืองเองมีกระทั่งวันดาดฟ้าเมือง (Rotterdam Rooftop Days) เป็นโปรเจกต์พัฒนาและพาจินตนาการของเมืองที่แข็งแรงและพร้อมก้าวไปสู่อนาคต

นอกจากความเป็นนวัตกรรมแล้ว ในช่วงโควิดที่ผ่านมา เมื่อคนเมืองถูกผูกติดเข้ากับบ้าน ในบางที่พักอาศัย การติดอยู่ในห้องของตึกพักอาศัยกลายเป็นเงื่อนไขการใช้ชีวิตที่ไม่ดีนัก ดังนั้นดาดฟ้าจึงกลายเป็นพื้นที่หลายเมืองมองว่าควรเปิดใช้และปรับเปลี่ยน ตัวอย่างเช่นเมื่อปี 2023 ที่มอสโกก็มีการออกแนวทางและสนับสนุนให้เปลี่ยนดาดฟ้าอาคารเป็นสวน สวนเหล่านี้จึงเป็นพื้นที่ศักยภาพที่เป็นเหมือนพื้นที่สีเขียวกระจายตัว ให้ประโยชน์ทั้งกับผู้คนและระบบนิเวศเมือง เช่น ลดอุณหภูมิ ช่วยชะลอน้ำฝน

ในทำนองเดียวกัน สหราชอาณาจักรก็เห็นด้วยกับการเปิดพื้นที่สาธารณะในชั้นดาดฟ้า มีการออกเงินสนับสนุน 1.8 ล้านปอนด์เพื่อปรับปรุงดาดฟ้าที่ไม่ได้ใช้งานของตึกใน 10 เมืองเพื่อเปิดเป็นพื้นที่สาธารณะรูปแบบต่างๆ ซึ่งความน่าสนใจของโปรเจกต์จาก Urban Scale Interventions คือการทำงานร่วมกับเมืองเพื่อใช้พื้นที่ดาดฟ้าไปสู่พื้นที่ที่ให้ประโยชน์ทางวัฒนธรรมและสร้างความยืดหยุ่นให้กับเมือง ประเด็นหนึ่งที่ทางหน่วยงานพูดถึงคือการเปลี่ยนพื้นที่เหล่านี้ไม่ได้ทำเพราะเป็นกระแส แต่คือการวางกลยุทธ์ระยะยาวในการปรับความคิดและปรับพื้นที่เพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลงในระยะยาว

ความน่าสนใจของการเปิดดาดฟ้าเป็นพื้นที่สาธารณะจึงสัมพันธ์กับหลายมิติ การมองเห็นว่าเมืองยังมีชั้นผิวพิเศษจากตึกอาคารที่มีอยู่มากมายของเมือง การที่เราได้นึกภาพตัวเองไปใช้เวลาอยู่บนก้อนเมฆ ได้นั่งเล่นอ่านหนังสือใต้ต้นไม้ที่อยู่บนเส้นขอบฟ้า รายล้อมด้วยกระจกของเมืองใหญ่