ตามคติความเชื่อแบบไทยและโลกตะวันออก เราเชื่อว่าสิ่งศักดิ์สิทธิ์และความหมายต่างๆ สถิตอยู่ในธรรมชาติ ธรรมชาติและพืชพรรณจึงเป็นสิ่งสำคัญที่สัมพันธ์ข้องเกี่ยวกับความเชื่อและวัฒนธรรมแบบไทยเสมอ ในพระพิธีบรมราชาภิเษกเองก็มีการใช้ธรรมชาติ เช่นน้ำเป็นหัวใจสำคัญในการเปลี่ยนสถานะสู่ความเป็นพระมหากษัตริย์ในการสรงมุรธาไปจนถึงการรดน้ำอภิเษก

นอกจากน้ำแล้ว พืชพรรณก็เป็นอีกหนึ่งองค์ประกอบสำคัญของพระราชพิธีบรมราชาภิเษกที่เกิดขึ้น การใช้ใบไม้และพรรณพืชอันเป็นมงคลภายในพระราชพิธีนั้นสัมพันธ์กับคติความเชื่อ รวมถึงตำนานแบบฮินดูและพุทธอันเป็นพื้นฐานความคิดในคติแบบเทวราชาของบ้านเรา พืชพรรณเป็นสิ่งที่เชื่อมโยงเข้ากับสภาวะที่พ้นไปจากความเป็นมนุษย์ ไปสู่ภาวะที่ศักดิ์สิทธิ์สัมพันธ์กับทวยเทพและสรวงสวรรค์

มะเดื่ออุทุมพร

หญ้ากุศะ

หญ้ากุศะ ตามความเชื่อและเรื่องเล่าปนเปมากับหญ้ากุศะที่เรารู้จักกันดี ถือเป็นต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ของทางพราหมณ์ ตามประเพณีเมื่อมีการร่ายพระเวทจะมีการปูหญ้ากุศะเพื่อใช้นั่งและเชื่อกันว่าหญ้ากุศะ เป็นหญ้าที่ชำระให้พื้นที่นั้นบริสุทธิ์ขึ้นได้ ใน ‘นิยายเบงคลี’ ของ เสถียรโกเศศเล่าถึงการใช้หญ้ากุศะจุ่มน้ำ แล้วนำมาพรมสถานที่จัดพิธีกรรมเพื่อ ‘ชำระลามกในบ้าน’ ตามตำนานการกวนเกษียรสมุทร เมื่อเทวดากวนเกษียรสมุทรจนได้น้ำอมฤตแล้ว พระนารายณ์จึงแปลงเป็นนางอัปสรและกระเดียดหม้อน้ำอมฤตเข้าเอวเดินแจกจ่ายให้กับเทวดา ว่ากันว่ารอยริ้วที่หม้อขูดกับเอวจนผิวนางอัปสรร่วงหล่นลงบนพื้นและได้งอกเป็นหญ้ากุศะขึ้น อีกตำนานกล่าวว่าในการกวนน้ำอมฤต เส้นผมของเทวดาที่หลุดร่วงลงไปในทะเลเมื่อลอยเข้าถึงฝั่งก็ได้กลายเป็นหญ้ากุศะในที่สุด

ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกใช้หญ้ากุศะเพื่อปูลาดพระที่นั่งภัทรบิฐ โรยแป้งสาลีก่อนจะลาดด้วยหลังหรือแผ่นทองรูปราชสีห์ พระที่นั่งภัทรบิฐเป็นพระที่นั่งที่พระเจ้าอยู่หัวจะประทับเพื่อรับพระสุพรรณบัฏ เครื่องราชกกุธภัณฑ์และพระแสงอัษฎาวุธอันเป็นขั้นตอนที่พระองค์ทรงรับการถวายพระเกียรติยศในฐานะพระเจ้าแผ่นดิน การประทับบนหญ้าที่เชื่อเป็นส่วนหนึ่งของพระนารายณ์จึงสัมพันธ์กับความเชื่อที่ว่าพระมหากษัตริย์ทรงมีความสัมพันธ์กับเทพยดาในการปกครอง ทั้งนี้จากความเชื่อเรื่องการทำพื้นที่ให้บริสุทธิ์ ในพระราชพิธีพราหมณ์จะใช้หญ้ากุศะถักเป็นเส้นสายสิญจน์โยงรอบพระมหามณเฑียร

ใบมะตูม

จั่นหมาก

การเฉลิมพระราชมณเฑียรเป็นส่วนหนึ่งของพิธีบรมราชาภิเษก กล่าวคือเมื่อมีการเถลิงถวัลย์ขึ้นสู่ราชสมบัติแล้วก่อนที่พระเจ้าอยู่หัวจะเสด็จประทับประจำที่พระที่นั่งจักรพรรดิพิมานได้ก็ต้องมีการ ‘ขึ้นบ้านใหม่’ เสียก่อน ในพระราชพิธีนี้จะมีการตั้งขบวนสตรีจากราชสกุลสำคัญเพื่อเชิญเครื่องเฉลิมพระราชมณเฑียรและเครื่องราชูปโภคบางชิ้นตามเสด็จฯ ขึ้นประทับในพระที่นั่ง เครื่องเฉลิมราชมณเฑียรก็จะคล้ายๆ กับการเชิญของอันเป็นมงคลต่อการอยู่อาศัยต่อไปนั้น เช่น มีวิฬาร์—หรือแมวเพราะความเชื่อว่าแมวเป็นสัตว์ที่รู้ถิ่นสามารถกลับมาบ้านตัวเองได้ แมวจึงเป็นตัวแทนของการไม่โยกย้าย นอกจากนี้ยังมีจั่นหมากทองคำ ที่เชื่อว่าเป็นสัญลักษณ์ของความอุดมสมบูรณ์ ในขณะที่ทองคำหมายถึงความหนักแน่น

พิกุล

ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเมื่อพระเจ้าอยู่หัวทรงรับการถวายเครื่องราชกกุธภัณฑ์และทรงมีปฐมบรมราชโองการ หลังจากมีประโคมดนตรีเพื่อรับพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่แล้วจะทรงโปรยดอกพิกุลเงินพิกุลทองพระราชทาน เพราะมีความเชื่อว่าดอกพิกุลเป็นต้นไม้ในสวนของพระอินทร์ และพระบรมมหาราชวังเป็นเสมือนสรวงสวรรค์ การโปรยดอกไม้นี้จึงแสดงถึงความศักดิ์สิทธิ์

ใบอ้อ

Illustration by Thitaporn Waiudomwut